اسناد تازه کودتای 28 مرداد - وبلاگ گپ و گفتگو

به گزارش وبلاگ گپ و گفتگو، رضا سعیدی فیروزآبادی*؛ کتاب بحران نفت در ایران اثر جدیدی است از اروند آبراهامیان، استاد تاریخ دانشگاه شهر نیویورک که اخیرا به چاپ رسیده است. این اثر با توجه با اسناد وزارت خارجه آمریکا درباره کودتای 28 مرداد که در سال 2017 آزاد شده، به رشته تحریر درآمده است.

اگرچه درباره نقش دولت ایالات متحده در کودتای 28 مرداد کتب بسیاری نوشته شده است؛ ولی این اسناد حاوی نکات و جزئیات جدیدی است. این اسناد نشان می دهد که شرکت های نفتی و به تبع آنان دستگاه دیپلماسی آمریکا در انگلستان به هیچ وجه حاضر به مصالحه با دولت دکتر مصدق در زمینه ملی شدن نفت نبودند. هرچند آنان حاضر شدند که به طور صوری ملی شدن نفت ایران را بپذیرند؛ ولی در عمل خواستار آن بودند که صنعت نفت ایران کما فی السابق به دست آنان اداره شده و در عمل نقشی به ایران داده نشود.

علت اصلی آنان این بود که هرگونه مصالحه با ایران، باعث خواهد شد کشور های دیگر هم راه ایران را رفته و کنترل بازار دنیای نفت از دست آنان خارج شود. برخی از دیپلمات های انگلیسی و آمریکایی اصرار می ورزیدند که حتی اگر ایران به دامان بلوک شرق بیفتد، نباید با ایران مصالحه کرد؛ زیرا این امر کل صنعت نفت دنیا را به خطر خواهد انداخت.

نکته دیگر آنکه آمریکا و انگلیس به شدت از همراهی نکردن شاه در برکناری یا همراهی او با کودتا از او انتقاد می کنند. به گفته آنان، شاه معتقد بود که به علت محبوبیت دکتر مصدق تنها از طریق اقدام مجلس می شود او را برکنار کرد. آنان شکست قوام و 30 تیر را به علت همکاری نکردن شاه با او می دانند؛ به طوری که بعد از قضیه 30 تیر، سفیر آمریکا (هندرسون)، به طور مستقیم به شاه می گوید که در صورت همکاری نکردن او با کودتا، آمریکا از جانشینی علیرضا، برادر شاه، به جای او حمایت خواهد کرد.

نکته جالب دیگر این اسناد، اشاره به نقش دستگاه جاسوسی انگلستان (ام آی 6) در کودتا است. جالب اینکه در این اسناد ذکر شده است که در سال 1978، انگلستان از آمریکا رسما درخواست می کند که این اسناد به نقش انگلستان در کودتای 28 مرداد اشاره نکند؛ به طوری که در هزار صفحه سند آزادشده، حدود صد خط آن حذف شده است.

از نکات جالب دیگر اسناد ارائه شده در این کتاب، طرح نقشه کودتا معروف به آژاکس است. این طرح نتیجه تلفیق طرح دستگاه جاسوسی آمریکا (سیا) و انگلستان (ام آی 6) است که شامل چهار بخش است: 1- تطمیع و دادن رشوه به مخالفان دکتر مصدق و مطبوعات وابسته به آنان در حمله به سیاست های دولت و شخص دکتر مصدق.

2- اخلال در اقتصاد ایران با تحریم نفتی، هرچند به علت اینکه صدور نفت در آن زمان حدود 10 درصد تولید ناخالص ملی را تشکیل می داد، چندان مؤثر واقع نشد. 3- تهدید شاه برای همراهی او با کودتا. 4- عملیات کودتا برای استفاده از واحد های ارتش در تهران و خارج مرکز و سازمان دهی نیروی سرکوبگر خیابانی. جالب اینکه نقش ام آی 6 در به راه انداختن نیرو های سرکوبگر میدانی و شرکت در قتل افشار طوس (رئیس شهربانی) در این زمینه بسیار اساسی است.

از اسناد جالب دیگر این کتاب، حمایت مالی سیا از مخالفان دکتر مصدق، به ویژه همراهان اسبق او است. نکته دیگر اینکه در این اسناد اشاره شده است که حزب توده قدرت چندانی در براندازی دولت ندارد؛ هرچند که آمریکا و انگلیس سعی می کنند با ایجاد وحشت باعث همراهی مخالفان دکتر مصدق با کودتاگران شوند. براساس این اسناد، آبراهامیان تخمین می زند که سیا در حدود یک میلیون دلار و ام آی 6 حدود 700 هزار پوند برای کودتا هزینه کرده باشند.

آبراهامیان علاوه بر این اسناد گاهی به خطرات افراد سیاسی آن دوران اشاراتی دارد و گاهی هم تحلیل های خود را بر آن افزوده است. هرچند بعد از حدود 70 سال از کودتای 28 مرداد بسیاری از اسرار آن گفته شده است؛ ولی هنوز نکات مبهم بسیاری هم وجود دارد که آبراهامیان براساس این اسناد برخی از آنان را توضیح می دهد. خواندن این کتاب را به همه ایران دوستان علاقه مند به تاریخ این سرزمین توصیه می کنم. پاینده باد ایران.

*جراح پیوند - رئیس بخش پیوند اعضای دانشگاه ایالتی نیویورک

منبع: روزنامه شرق